Çocuklarda Zekâ Geriliği (Mental Retardasyon)

Zekâ geriliği, ortalamanın altındaki zekâ işlevi ile birlikte iletişimde, özbakımda, evdeki yaşamda, sosyal becerilerde ve toplumsal yararlılıkta, kendini yönlendirmede, sağlığı korumada, akademik işlevsellikte, boş zamanlarını değerlendirme ve çalışma alanında iki veya daha fazla bozukluğun olması anlamında durumunda söz konusudur.

Zekâ Geriliğinin Nedenleri

Zekâ geriliğinin nedenleri, oluş zamanına göre ve türüne göre iki şekilde incelenmektedir.

Oluş Zamanına Göre Zeka Geriliği

Doğum Öncesi: Down sendromu, fenilketonüri, doğum öncesi kötü ve yetersiz beslenme, bulaşıcı hastalıklar ve zehirlenmeler,

Doğum Sırası: Prematüre doğum, menenjit, doğum sırasında kafa travması, geç doğum.

Doğum Sonrası: Kafa travmaları, kurşun zehirlenmesi, çocuk istismarı ve ihmali.

Türüne Göre Zeka Geriliği

Biyolojik ve Tıbbi Nedenler: Kromozom anomalileri, beyne oksijen gitmemesi, gebelik bozuklukları.

Psikososyal Dezavantajlar: Sosyal, davranışsal, eğitsel etmenler.

Zekâ Geriliğine Neden Olan Bozukluklar

Hidrosefali: Ender bir durum olan hidrosefali beyinin içinde ve çevresinde sıvı toplanmasıyla oluşur. Beyin – omurilik sıvısının dolaşımında ki bozukluk bu sıvı toplanmasına neden olur. Baş yüzeyi bıngıldakta ki sertleşme zamanına göre büyür. Ama büyük çocuklarda ve erişkinlerde kafa büyüyemeyeceğinden bu durum beyine zarar verir. Kafatasında ki büyüklük artışı en göze çarpan bulgudur. Bir çocuğun başının büyük oluşu onun hidrosefali olduğu anlamına gelmez. Hidrosefalide baş büyümesi hızlıdır ve kafatası biçiminde ki farklılık önemlidir. Alın açık ve düz, başın diğer bölümlerine göre küçüktür. Büyüme çok hızlı oluşursa zeka geriliği yapabilir. Yetişkinlikte olursa ise zihin işlevleri ve bellek etkilenebilir.

Mikrosefali: Gelişme kusurlarına bağlı olarak baş çevresinin cinsiyet ve yaşa göre belirlenmiş standartlardan küçük olma durumudur. Aynı aileye sahip bireylerde mikrosefali görüldüğü için kalıtsal etmenler etkilidir. Bıngıldaklar 6 aydan daha önce kapanır. Kafanın küçük kalışı beyin gelişimini etkiler. Tedavi edilmezse zihinsel engellilik yaratır.

Edwards Sendromu: Genel olarak 5000 doğumda bir görülen bu sendrom ileri derecede zeka geriliği yapar. Doğan bebeklerin % 90’ı ilk 12 ay içerisinde ölmektedir. Buna kalp, böbrek ve sindirim sisteminde ki anomalileri neden olur. Çocuğun dikkat çeken özellikleri; düşük kiloda olurlar, mikrosefalidirler, çene ufaktır, kulaklarda yapısal anomalikler vardır ve kulaklar normalden daha aşağıda konumdadır.

Frajil X Sendromu: Genel olarak 1000 canlı doğumda bir görülür. Bir x kromozomunun uzun kolunun ucunda incelme ile birlikte kromozomun parçalara ayrılmasıyla oluşur. Erkeklerde hafif veya orta derece zeka geriliği yapar. Kızlarda ise genellikle hafif zeka geriliği yapar ama bazı kızlarda zeka geriliği görülmeyebilir.

Fenilketanüri: Fenilalin enziminin eksikliğinden meydana gelir. Eğer erken dönemde tanı konularak tedavi başlatılmazsa ağır gelişim ve zeka geriliğine yol açar. Dışarıya atılamayan fenilasit beyinde birikir ve beyinin gelişimini olumsuz etkiler. Büyük çocuklarda hiperaktivite, kendine zarar verme davranışları, ritmik sallanma, otistik davranışlar ve şizofreniye bağlı semptomlar görülmektedir. Zihinsel engellilik yaş ilerledikçe artar.

Kretenizm: Gebelikte annenin tiroid bezinin iyi çalışmaması sonucunda, bebeğin anne karnında gelişimi sağlıklı olmaz. Eğer tiroid hormonu büyük oranda azalmışsa kretenizmle sonuçlanır. Gelişim geriliği, zeka geriliği, iskelet anomalileri, işitme ve nörolojik bozukluklarla karakterize bir hastalıktır.

Kan Uyuşmazlığı: Rh(-) kan grubundan anne ile, Rh(+) kan grubundan babanın evlenmesi ile, fetüsün kan grubunun Rh(+) olduğu durumda ortaya çıkar. Anne kanıyla beslenen fetüsün kan grubu Rh(+) olduğundan, anne kanıyla uyuşmazlık çıkar. Bu uyuşmazlık birçok gelişim bozukluğuna yol açabilir. Merkezi sinir sistemi ve beyinin beslenip gelişmesini etkileyen kan uyuşmazlığı zeka geriliğine de sebep olur.

Cerebral Palsy: Beyin felci, her çocukta değişik ağırlıkta ve tipte görülebilir. Vücut hareketlerini ve kasların uyumlu kullanımını etkiler. Zeka geriliğine sebep olur.

Zekâ Geriliğinin Sınıflandırılması Ve Zekâ Geriliğinin Belirtileri

Psikolojik Sınıflandırma

Hafif Düzeyde Zekâ Geriliği

Normale çok yakın ve zihinsel yetersizlik çok hafif olduğu için genel popülasyondan ayırt etmek zordur. Ancak genellikle daha yavaş öğrenme söz konusudur. Meslek seçimi konusunda sınırlı olabilirler. Toplumda bağımsız olarak yaşamlarını sürdürüp, çoğunluğu kendi günlük ihtiyaçlarının sorumluluğunu alabilir. Bağımsız olarak ya da minimum rehberlikle çalışabilmekte ve günlük yaşamlarını sürdürebilmektedirler.

Orta Düzeyde Zekâ Geriliği

Günlük yaşamda gerekli olan basit aritmetik becerilerini kazanabilmekte, günlük ihtiyaçlarını yardımsız ya da çok az yardımla yapabilmektedirler. Basit metinleri okuyabilir, para sayabilir ve çok ayrıntılı olmayan bir alışveriş listesiyle alışveriş yapabilirler. Temel akademik becerilerle birlikte, uyumsal davranışlar, özbakım becerileri ve mesleğe yönelik hazırlığı içeren eğitim programlarına dahil edilmelidirler. Yetişkin yaşamlarında korumalı iş yerlerinde çalışabilirler.

Ağır Düzeyde Zekâ Geriliği

Motor gerilik ve konuşma-dil problemleri de eşlik etmektedir. Özbakım becerilerini özel eğitimden sonra yardımsız ve gözetimle yapmayı başarabilirler. Özel eğitimle günlük günlük yaşamlarını sürdürebilecek basit motor becerileri ve iletişim becerilerini kazanabilirler. Paranın değerinin farkındadırlar ancak nasıl kullanılacağını bilmezler. Uzun ve düz yazıları okuyamazlar ancak işaretleri ve sözcükleri tanıyabilirler. Özel eğitimde temel gelişimsel becerilerin ve uyumsal davranışların geliştirilmesine odaklanılmalıdır.

İleri Derecede Ağır Düzeyde Zekâ Geriliği

Temel uyumsal becerileri öğrenebilirler. Başka bozuklukların eşlik etme olasılığı oldukça yüksektir. İşlevsellikleri oldukça düşük seviyelerdedir. İşitme problemleri, görme ya da motor becerilerde yetersizlikler ve sağlık problemleri görülebilmektedir.

Zekâ Geriliği Testi

Zihinsel işlevlerin düzeyini belirmemek için yaygın olarak zeka testleri kullanılmaktadır. Standart ve objektif ölçüm araçlarıdır. Günümüzde çocukların zihinsel düzeyinin belirlenmesinde yaygın olarak kullanılan, güvenirliği ve geçerliği en yüksek ölçekler STANFORD-BİNET VE WİSC-R ölçekleridir.

Eğitsel Sınıflandırma

Eğitilebilir Zekâ Geriliği

Okul çağında akademik çalışmalarda gerilik sergilerler. Akademik açıdan belirli bir düzeye, normal gelişen çocuklara göre daha ileri yaşlarda ulaşırlar.

Eğitilebilir terimi, bu gruba giren çocukların okuma, yazma, matematik gibi temel akademik becerileri öğrenebileceklerini açıklamaktadır. Bir başka deyişle, bu çocuklar özel eğitimle birlikte ilköğretim programlarından yararlanabilirler. Temel akademik becerilerin yanı sıra özbakım becerilerini de kazanabilirler. Yetişkin olduklarında tamamen ya da kısmen geçimlerini sağlayabilecek bir meslek edinebilirler. Bu guruba yönelik olan özel eğitim programları bu konulara ağırlık verilmelidir.

Öğretilebilir Zekâ Geriliği

Çoğunlukla okul öncesi dönemde geriliklerinin farkına varılır. Gelişimsel becerilerinde, normal gelişen yaşıtlarına göre önemli derecede ve düzeyde gerilik sergilerler. Öğretilebilir terimi iki anlamda kullanılmaktadır:

Temel akademik becerilerde eğitilemez.

Günlük yaşamın gerektirdiği sosyal uyum, pratik iletişim ve özbakım becerileri öğretilebilir.

Öğretilebilir zeka geriliği bulunan çocuklara yönelik eğitim programlarında 2. gruba giren becerilerin öğretilmesine ağırlık verilmelidir.

Bu gruba giren çocuklar yetişkin çağına ulaştıklarında, sosyal uyum becerileri dahilinde ev, yatılı okul ya da korumalı iş yerlerinde çalışarak üretime ve kendi geçimlerine katkıda bulunabilirler. Ancak yine de aile ve iş yaşamlarında, farklı düzeylerde de olsa, başkalarının yardımlarına ihtiyaçları vardır. Bu nedenle, özel eğitimde amaç başkalarına olan bağımlılıklarını en aza indirmek olmalıdır.

Ağır ve Çok Ağır Zekâ Geriliği

Bazı basit özbakım becerilerini kısmen öğrenebilirler. Ancak yaşamları boyunca sürekli ve yoğun bakım ile yardıma ihtiyaç duyarlar.

Tedavi

Zekâ geriliğinin tanımlanmasının ardından, test ve ölçekler yardımıyla çocuğun zihinsel işlevlerinin düzeyi belirlenmelidir. Daha sonra çocuğun zayıf ve güçlü yönleri ile destek ihtiyacının tanımlanması ve sınıflandırılması yapılmalıdır. Psikolojik ve gelişimsel açıdan güçlü ve zayıf yönleri değerlendirilmeli, fiziksel sağlık ve yetersizliklerinin nedenleri araştırılmalıdır. Çevresel koşullar ile uyumsal davranışlar da gözlem ve aileden alınan bilgiler doğrultusunda değerlendirilmelidir. Tüm bunların ışığında çocuğa uygun bir özel eğitim programı hazırlanmalı ve aile ile birlikte uygulamaya konulmalıdır. Gerekli görüldüğünde ilaç tedavisi de uygulanmalıdır.

Erken Tanının Önemi

Tanı ne kadar erken konursa, özel eğitime o kadar erken başlanması ve eğitimden mümkün olan en üst düzeyde yarar sağlanması söz konusudur.

Zeka geriliğine neden olan faktörlerin aydınlatılması ile tedavi edilebilir hastalıkların tedavisi, çocuğun gelişimini hızlandırır. Doğumda bu durum fark edildiğinde ise zeka geriliğinin gelişimi önlenebilir.

Kalıtımsal olgularda, aile içinde gerçekleşme olasılığı yüksek olan tekrarlar önlenebilir.

Alınabilecek Önlemler

Anne adayının, hamilelik sırasındaki kontrolleri düzenli olarak yapılmalıdır.

Anne adayı, bebekte zeka geriliğine yol açabilecek faktörler konusunda bilgilendirilmelidir.

Doğum, uzman kişiler tarafından yapılmalıdır.

Bebeğin aşıları ve sağlık durumu, sürekli ve düzenli bir biçimde izlenmelidir.

Zeka geriliğine neden olabilecek kazalar ve hastalıklar konusunda toplum bilgilendirilmelidir.

İleri yaştaki anne adaylarının ve akraba evliliklerinin, zeka geriliğine neden olduğu konusunda toplum bilgilendirilmelidir.

DOÇ. DR. ADNAN ÇOBAN

PSİKİYATRİST-PSİKOTERAPİST